Ένας τόσο φιλολαϊκός άγιος, όπως ο Άγιος Νικόλαος, δεν ήταν δυνατό να μη περιβληθεί η μορφή του από μια αχλή θρύλου, σε σημείο που να μη μπορούμε να διαχωρίσουμε ευχερώς τα πραγματικά γεγονότα που γνωρίζουμε για τον ίδιο από τους θρύλους που ο ευσεβής λαός του έπλεξε ως τιμητική συνοδεία. Για τα πραγματικά περιστατικά της ζωής του γνωρίζουμε πολύ λίγα πράγματα. Τα καταγράφουμε επιγραμματικά:
Ο Νικόλαος γεννήθηκε, κατά πάσα πιθανότητα στα Πάταρα της Μ. Ασίας γύρω στο 250 μ. Χ. Πιθανόν να γνώρισε τις τελευταίες διώξεις εκ μέρους των ειδωλολατρών, ως επίσκοπος της γειτονικής προς την πατρίδα του πόλης των Μύρων. Είναι επίσης πιθανόν να έλαβε μέρος στην 1η οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας το 325. Ο θάνατός του τοποθετείται στις 6 Δεκεμβρίου του επόμενου έτους, 326 μ. Χ.
Οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς που ενδιαφέρθηκαν για τον βίο του καταγράφουν μια σειρά από θαύματα που πραγματοποίησε ήδη εν ζωή, στην πλειονότητά τους πράξεις φιλανθρωπίας και υπεράσπισης των αδυνάτων από τις αυθαιρεσίες και τις αδικίες των ισχυρών. Λέγεται ότι δε δίστασε να αντιταχθεί ευθαρσών και εναντίον του Μ. Κωνσταντίνου. Κάποια από τα θαύματα τα οποία του αποδίδονται, νωρίτερα είχαν αποδοθεί σε άλλους μεταγενέστερους ομώνυμους αγίους και στο τέλος δεν είναι καθόλου εύκολο να διακρίνει κάποιος την ιστορία από τον μύθο.
Όμως είναι αδιαμφισβήτητη η λατρεία με την οποία τον περιέβαλε ο λαός των χριστιανών σε κάθε γεωγραφικό μήκος και πλάτος. Ήδη τον 6ο αιώνα σε μόνη την Κωνσταντινούπολη αριθμούνταν 25 εκκλησίες αφιερωμένες στο όνομά του!
Το έτος 1087 ναυτικοί από την πόλη του Bari της Ιταλίας φτάνουν στα Μύρα και αφαιρούν τα λείψανα του Αγίου και τα μεταφέρουν στις 9 Μαΐου στην πατρίδα τους. Με μεγάλες τελετές τον ανακηρύσσουν προστάτη της πόλης τους και ο πάπας Ουρβανός ο Β’ εναποθέτει τα οστά του Αγίου στην κρύπτη του καθεδρικού ναού (1098) και προεδρεύει σε μια τοπική σύνοδο. Τη Βασιλική του Αγ. Νικολάου, κέντρο προσκυνήματος των χριστιανών όλων των δογμάτων από όλα τα μέρη του κόσμου, ο πάπας Πίος ΙΒ’ την εμπιστεύεται στους ππ. Δομινικανούς, οι οποίοι ίδρυσαν εκεί το Ινστιτούτο Οικουμενικής Θεολογίας «Άγιος Νικόλαος», παγκόσμιας και παγχριστιανικής αναγνώρισης. Στη Βασιλική παραχώρησαν ένα παρεκκλήσιο προς την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπου οι Ορθόδοξοι κάτοικοι της περιοχής και οι πολυάριθμοι προσκυνητές τελούν τις Ακολουθίες της λατρείας τους. Δεν είναι, λοιπόν, παράξενο πως συχνά στα παλαιά έγγραφα αναφέρεται όχι μόνο ως «Άγιος Νικόλαος των Μύρων», αλλά και ως «San Nicolo di Bari».
Ο Άγιος Νικόλαος, επειδή η εορτή του συνέπιπτε με την προετοιμασία για τα Χριστούγεννα, στις βόρειες ευρωπαϊκές χώρες έγινε ο άγιος που έφερνε τα δώρα στα παιδιά (αντίστοιχο με τον ελληνικό Άη Βασίλη) και στη γλώσσα των παιδιών παραφθάρηκε το όνομά του σε Santa Claus. Η διαφημιστική παραποίηση της Κόκα-Κόλα που τον μετέτρεψε σε ένα κοκκινοφορεμένο παχουλό γέροντα, δεν έχει καμιά σχέση ούτε με τον Αγ. Νικόλαο, ούτε και με τον Αγ. Βασίλειο.